Είναι, τελικά, επιθετικότητα και πρόβλημα συμπεριφοράς αυτό;

Επιθετικότητα και Προβλήματα Συμπεριφοράς στα παιδιά

• Μίλησε άσχημα, ε και; Όλα τα παιδιά μιλάνε άσχημα.
• Τον χτύπησε. Σίγουρα τον χτύπησε και ο άλλος.
• Δεν τηρεί τους κανόνες της τάξης. Πως να τους τηρήσει; Αφού στις τάξεις κυριαρχεί πάντα χάος.
• Καθυστέρησε. Ε κάτι θα έκανε.
• Δεν θέλω να κάνω τίποτα!
• Μην πειράζεις και μην ενοχλείς τους συμμαθητές σου συνέχεια.
• Χρησιμοποιεί υβριστικό λεξιλόγιο. Κάπου θα τα άκουσε στο σχολείο.

Οι παραπάνω φράσεις ακούγονται συχνά στον περίγυρο παιδιών που εμφανίζουν επιθετικότητα και προβλήματα συμπεριφοράς. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αλλά και τα νέα πρότυπα συμπεριφοράς στην καθημερινότητα των παιδιών κάνουν ολοένα και τέτοιες συμπεριφορές να φαίνονται φυσιολογικές. Η ανάλυση αυτού του θέματος, είτε είσαι παιδαγωγός είτε είσαι γονέας ή συμμέτοχος του κοινωνικού περίγυρου, κρίνεται αναγκαία για να μπορέσεις πιο εύκολα να καταλάβεις εάν πρόκειται για επιθετικότητα και προβλήματα συμπεριφοράς ή είναι απλά «τυχαία» συμβάντα.

Ας αφήσουμε, όμως, την επιστήμη να «μιλήσει»….

Η δυναμική της ανάπτυξης του παιδιού περιλαμβάνει και την έκφραση συμπεριφορών, οι οποίες ενέχουν έναν «επιθετικό» χαρακτήρα. Όταν είναι βρέφη η επιθετικότητα μεταφράζεται «καλοήθης», όταν όμως αναπτύσσονται αυξάνονται οι πιθανότητες της σκόπιμης επιθετικότητας.

Σε όλα τα πολιτισμικά ομαλά πλαίσια η προσχολική και σχολική αγωγή αφιερώνει μεγάλο μέρος στην κοινωνικοποίηση, τη νοηματοδότηση των συμπεριφορών και στην ανάπτυξη προτύπων αποδεκτής συμπεριφοράς και αλληλεπιδράσεων. Η ανάπτυξη των γνωστικών δομών του παιδιού, η απόκτηση αυτοελέγχου και η συναισθηματική του ωρίμανση σε πλήρη, σαφώς, αλληλεξάρτηση με τη θέση και το ρόλο του παιδιού στην οικογένεια, τις συμπεριφορές των ενηλίκων, τον τρόπο αγωγής και αντιμετώπισης των «μη αποδεκτών» συμπεριφορών, είναι παράμετροι που μετατρέπουν την επιθετικότητα και τους μη αποδεκτούς τρόπους επικοινωνίας σε κοινωνικοποιημένες συμπεριφορές.

Στον έλεγχο της επιθετικότητας και των παρεκκλίσεων παίζουν σημαντικό ρόλο μηχανισμοί, όπως η μίμηση η αφοσίωση, η ταύτιση, η εσωτερίκευση και η αναπαραγωγή προτύπων συμπεριφοράς. Αυτή η μορφή ή το στοιχείο συμπεριφοράς φαίνεται από ένα ευρύ φάσμα αντιδράσεων που διαφοροποιούνται μεταξύ τους με βάση συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως ένταση, διάρκεια, μορφή, στόχο, κίνητρα, συνοδευτικά συναισθήματα κ.α. Ωστόσο, νευρολογικοί και γνωστικοί μηχανισμοί της λειτουργίας του παιδιού συνδυάζονται μεταξύ τους με ποικίλα άλλα χαρακτηριστικά. Επιπλέον, μία σύγχρονη θεωρία υποστηρίζει ότι η επιθετικότητα είναι αναπόσπαστο κομμάτι των προσαρμοστικών μηχανισμών, επομένως μία αποτυχημένη προσπάθεια κοινωνικοποίησης διατηρεί ακραίες συμπεριφορές επιθετικότητας. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι η επιθετικότητα και τα προβλήματα συμπεριφοράς οφείλουμε να τα προσεγγίζουμε ολιστικά, όχι μόνο ως ανεξάρτητο παθολογικό στοιχείο (γενετικών και νευρολογικών δυσλειτουργιών), αλλά ως ένα ευρύτερο σύστημα προτύπων αλληλεπίδρασης και συσχέτισης, με το περιβάλλον, τα οποία δυσλειτουργούν για διάφορους λόγους.

Οι παράγοντες κινδύνου, συνεχίζοντας, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ώστε να γίνουν πιο εύκολα κατανοητοί.

Προσωπικοί Παράγοντες προδιάθεσης	Περιβαλλοντικοί/Κοινωνικοί Παράγοντες Προδιάθεσης	Προσωπικοί/Οικογενειακοί/Περιβαλλοντικοί παράγοντες διατήρησης/επιδείνωσης των προβληματικών συμπεριφορών	Καταλυτικοί Παράγοντες
Γενετική ευαισθησία	Προβληματικοί τύποι δεσμού	Άρνηση των προβλημάτων από τους γονείς	Αρνητικά γεγονότα
Χαμηλή νοημοσύνη	Αυταρχική Διαπαιδαγώγηση	Έμμεση ενίσχυση των προβλημάτων του παιδιού	Εφηβεία
Μαθησιακές δυσκολίες	Υπερβολικά επιτρεπτικοί γονείς, γονείς που παραμελούν, ασταθείς/ασυνεπείς γονικές πρακτικές	Ψυχολογικά προβλήματα γονέων	Συναναστροφές με παραβάτες
Προβλήματα υπερκινητικότητας κ.α	Απώλεια γονέα/ χωρισμός/κακοποίηση/κοινωνική απομόνωση κ.α	Απουσία υποστηρικτικών κοινωνικών δικτύων	Θυματοποίηση κ.α

Όσο σημαντικό είναι να ανακαλύπτουμε τα γενεσιουργά αίτια αλλά και τους παράγοντες κινδύνου κάθε φορά, άλλο τόσο σημαντικό είναι να βρίσκουμε τις κατάλληλες παρεμβάσεις σε κάθε περίπτωση. Παρακάτω θα παραθέσω κάποιες αποτελεσματικές παραμέτρους για την διαχείριση τέτοιων συμπεριφορών τόσο στην τάξη όσο και στο οικογενειακό περιβάλλον. Αρχικά, η δημιουργία ενός δεκτικού και ενισχυτικού κλίματος μέσα στην τάξη, η προώθηση και ενίσχυση των κοινωνικών/διαπροσωπικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων του παιδιού, η εμπλοκή των γονέων σε διάφορα επίπεδα, η πλαισίωση και ο αποφασιστικός έλεγχος της συμπεριφοράς των παιδιών, η θεσμοθέτηση και η διδασκαλία σαφών κανόνων, η οργανωμένη και δομημένη διαχείριση της τάξης, η θετική αναγνώριση παρά τιμωρική διάθεση αλλά και οι παρεμβάσεις βασισμένες σε λειτουργικές και εξατομικευμένες αξιολογήσεις είναι μερικές παράμετροι που μπορούν να εφαρμοστούν σε κάθε τάξη. Από την πλευρά των γονέων και την εργασία μαζί με εκείνους, βασικές αρχές είναι η σταθερή συνεργασία με εκείνους, η «αλλαγή της ψυχολογίας» τους, σε άλλες περιπτώσεις η έμφαση μπορεί να δίνεται στην ατομική παρέμβαση και τέλος οφείλουμε να δείχνουμε σεβασμό στα άγχη, στις ανησυχίες και στις προσδοκίες τους.

Σε κάθε περίπτωση προβληματικής κατάστασης είναι πολύ σημαντική η πρώιμη παρέμβαση. Ως παιδαγωγοί αλλά και ως γονείς οφείλουμε να εντοπίζουμε το πρόβλημα έγκαιρα και να επεμβαίνουμε εξατομικευμένα σε κάθε περίπτωση. Μας χρειάζονται ως καθοδηγητές, για να έχουν ένα βιώσιμο και γεμάτο ευκαιρίες μέλλον.

Με μπόλικη αγάπη στον αγαπημένο μου καθηγητή Ηλία Κουρκούτα, καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης με αντικείμενο στην Ψυχολογία Παιδιών και Εφήβων με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες, ο οποίος με ενέπνευσε για την δική μου πορεία. Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο του «Προβλήματα Συμπεριφοράς στα παιδιά», Παρεμβάσεις στο πλαίσιο της οικογένειας και του σχολείου, Εκδόσεις: Τόπος, 2011