Το άγχος στα παιδιά είναι ένα σύνηθες φαινόμενο, μία κατάσταση που εκείνα έρχονται αντιμέτωπα πολλές φορές στην καθημερινότητα τους. Ο τίτλος του σημερινού άρθρου έρχεται να τονίσει ότι το άγχος των παιδιών πολλές φορές υποτιμάται και δεν του δίνεται καμία σημασία. Τι μπορεί να αγχώνει ένα παιδί; Μήπως δεν πρέπει να το υποτιμάμε; Πολλές φορές τα παιδιά αντιδρούν ή εμφανίζουν συμπεριφορές ανεξήγητες, αυτό συμβαίνει γιατί ένα παιδί δεν ξέρει ότι αυτό που αισθάνεται είναι άγχος και εμείς ,από την άλλη, δεν ξέρουμε να μεταφράζουμε τις συγκεκριμένες συμπεριφορές.

Τι είναι το άγχος; Είναι ένα δυσάρεστο έντονο συναίσθημα που αφορά έναν αόριστο κίνδυνο που επίκειται, μία απειλή. Η πλειοψηφία των ανθρώπων όταν βρίσκεται αντιμέτωπη με στρεσσογόνα γεγονότα αντιδρά με μία κοινή συμπεριφορά.

Ποιες συνιστούν εκδηλώσεις άγχους;

Η κύρια εκδήλωση του άγχους είναι η αποφυγή, έπονται συνοδευτικά σωματικά συμπτώματα όπως ναυτία, δύσπνοια, λιποθυμικές τάσεις, αϋπνίες, εφιάλτες και άλλα.

Σε αυτό το σημείο είναι ωφέλιμο να σταθούμε στη διαφορά του φυσιολογικού άγχους και το παθολογικού άγχους. Το άγχος με την μορφή του φόβου είναι μία φυσιολογική αντίδραση του ψυχισμού του ανθρώπου και αποτελεί μια αναγκαία αντίδραση καθώς προειδοποιεί το άτομο για μία επιβλαβής σωματική ή ψυχολογική κατάσταση, η οποία αποτελεί απειλή γι’ αυτόν. Ο απλός και φυσιολογικός φόβος διακρίνεται από το άγχος όσο αναφορά την δυσπροσαρμοστικότητα του στην κοινωνική ένταξη του παιδιού, στη σχολική του επίδοση αλλά και στην διάρκεια και την ένταση του. Όπως επίσης όταν δεν είναι στα πλαίσια της φυσιολογικής ψυχολογικής ανάπτυξης του.

Υπάρχουν τρεις παράγοντες που το παιδί μπορεί να αναπτύξει αγχώδεις διαταραχές.

• Παράγοντες που ξεκινούν από το ίδιο το παιδί (Γενετικός κίνδυνος, Ιδιοσυγκρασία του παιδιού)
• Παράγοντες που ξεκινούν από την οικογένεια ( Υπερπροστατευτικότητα, υψηλή ευαισθησία κ.α)
• Παράγοντες που ξεκινούν από το σχολείο ( Εκφοβισμός, μαθησιακή δυσκολία κ.α)

Με ποιες μορφές μπορεί να εκδηλωθεί το άγχος;

Ανάλογα με τα αίτια αλλά και τα συμπτώματα υπάρχουν οι παρακάτω μορφές:

Ειδικές φοβίες Το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι έντονος και επίφοβος πόνος που είναι υπερβολικός ή αδικαιολόγητος και προκαλείται από την αναμονή μιας συγκεκριμένης κατάστασης.

Ειδικές φοβίες διαφοροποιούνται ως προς την ηλικία, για παράδειγμα στην ηλικία:

• των 7 ετών, ξεκινά  η φοβία για τα ζώα,
• στην ηλικία των 9 ξεκινά η φοβία για το αίμα
• στην ηλικία των 12  η φοβία για τον οδοντίατρο
• στην εφηβεία, η φοβία των κλειστών χώρων και κοινωνικές φοβίες  

Διαταραχή άγχους του αποχωρισμού Το κεντρικό χαρακτηριστικό της διαταραχής αυτής είναι το υπερβολικό άγχος σχετικά με τον αποχωρισμό του παιδιού από τους ανθρώπους στους οποίους είναι προσκολλημένος, συνήθως με γονείς.

Σχολική φοβία Ορίζεται ως ένας παράλογος φόβος κάποιας πτυχής του σχολικού περιβάλλοντος που συνοδεύονται με συμπτώματα πανικού ή άγχους κατά την συμμετοχή.

Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή Η πιο πάνω διαταραχή χαρακτηρίζεται από έντονες ιδέες- σκέψεις, επίμονες και επαναλαμβανόμενες και παρορμήσεις-καταναγκαστικές πράξεις που είναι πέραν του ελέγχου του παιδιού, είναι ακαταμάχητες και αναγνωρίζονται συχνά ως παράλογες (στα παιδιά αυτό μπορεί να μην είναι δυνατό). 

Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή Σε αυτή την περίπτωση το παιδί χαρακτηρίζεται απο επίμονες και αβάσιμες ανησυχίες σχετικά με τον ανταγωνισμό, την αποδοχή, τις ικανότητες του καθώς και το ανάρμοστο ή μη της συμπεριφοράς του κατά το παρελθόν ή και στο μέλλον.

Διαταραχή μετά από ψυχοτραυματικό στρες Εδώ κατατάσσονται τα αγχώδη συμπτώματα που ξεκινούν μετά από έντονα ψυχοτραυματικά γεγονότα. Μερικά αίτια είναι, ένα ατύχημα , μαζικού τύπου καταστροφές, όπως πόλεμος, πυρκαγιά. 

Διαταραχή Πανικού

Στις ειδικές περιπτώσεις άγχους η θεραπευτική παρέμβαση αφορά τους ειδικούς όπως είναι ο ψυχοθεραπευτής.

Έπειτα, από τα παραπάνω το άγχος είναι ένα φαινόμενο συχνό και προσβάσιμο στην καθημερινότητα του παιδιού μέσω ποικίλων καταστάσεων. Τα παιδιά δεν είναι εύκολο να το αναγνωρίσουν γι΄αυτό οφείλουμε να είμαστε πολύ προσεκτικοί με τις αντιδράσεις τους και να δίνουμε σημασία «στις ιδιαίτερες στιγμές τους». Αν κάτι δεν μπορούμε να το ερμηνεύσουμε είναι αναγκαίο να αναφερόμαστε στους ειδικούς. Ωστόσο, όταν πρόκειται για φυσιολογικό άγχος και αυτά όπως και εμείς έχουν δικαίωμα στην χαλάρωση και την ηρεμία. Μία απαλή μουσική, μία δραστηριότητα που να τα ηρεμεί, ένας χαλαρός περίπατος και μια στιγμή ευεξίας είναι μέσα τα οποία μπορούν να απομακρύνουν τα παιδιά από το άγχος της καθημερινότητας τους. Οι εντάσεις θα μειωθούν και θα υπάρχει ένα κλίμα γαλήνης και ηρεμίας στο σπίτι. Κάντε το και θα με θυμηθείτε!

Εύχομαι όλοι να είστε υγιείς και χωρίς άγχος. Many kisses & love xoxo

Θάνατος

Η τριλογία των άρθρων «Αντιμετωπίζοντας δύσκολες καταστάσεις» έφτασε στο τέλος της. Ο θάνατος ήρθε να τελειώσει μία από τις πιο δύσκολες καταστάσεις, ίσως, που έρχεται να αντιμετωπίσει μία οικογένεια. Ο πόνος είναι βαρύς και δυσχεραίνει κάθε στιγμή από τότε που θα συμβεί, ωστόσο η ζωή συνεχίζεται όσο «ωμό» και να ακούγεται, αυτή είναι η αλήθεια. Σημασία, λοιπόν, για την οικογένεια έχει να συνεχίσουν να ζουν υποστηρίζοντας ο ένας τον άλλο καθώς το μονοπάτι είναι ίδιο αλλά ο καθένας το περπατάει αλλιώς.

Τι καταλαβαίνουν τα παιδιά για τον θάνατο; Πως θρηνούν τα παιδιά;

Τα παιδιά θρηνούν ανά διαστήματα και εκφράζουν το θρήνο τους με έργα και σπανιότερα με λόγια!

Πως στηρίζουμε το παιδί που θρηνεί;

• Μην αποκρύπτετε το γεγονός
• Ενημερώστε αμέσως μετά το γεγονός
• Χρησιμοποιήστε τις σωστές λέξεις «Θάνατος» και «Πέθανε» όχι «Έφυγε» ή «Χάθηκε»
• Μην ωραιοποιείτε την πραγματικότητα του θανάτου
• Τονίστε στο παιδί ότι δεν έχει ευθύνη γι’ αυτό που συνέβη
• Δείξτε κατανόηση και αποδοχή
• Μοιραστείτε μαζί του τα δικά σας συναισθήματα
• Βεβαιώστε το παιδί ότι το αγαπάτε
• Αναφερθείτε στο πρόσωπο που πέθανε
• Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, ΕΦΟΣΟΝ ΤΟ ΙΔΙΟ ΤΟ ΕΠΙΘΥΜΕΙ
• Διατηρείστε σταθερό το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής (όσο είναι δυνατόν)
• Επιτρέψτε στο παιδί να παραμείνει παιδί
• Ενθαρρύνεται το παιδί να συνεχίσει την ζωή του

Ο ρόλος του δασκάλου

Το «The National Institute of Mental Health» (2001) κάνει κάποιες πολύ σημαντικές προτάσεις για το πως ένας εκπαιδευτικός μπορεί να βοηθήσει μαθητές σε κατάσταση πένθους. Αρχικά, σημαντικό αποτελεί το γεγονός της ενθάρρυνσης, να εκφραστούν ,δηλαδή, τα παιδιά συναισθηματικά. Είναι ωφέλιμο να τονιστεί πως είναι φυσικό να νιώθει κάποιος άσχημα όταν του συμβεί κάτι τραυματικό, χωρίς να τα παροτρύνεται να δείχνουν θάρρος. Επίσης, διαβεβαιώστε το πως δεν φταίει γι’ αυτό που συνέβει καθώς και μην επικρίνετε παλινδρομικές συμπεριφορές, χαρακτηρίζοντας τις ανώριμες. Επιπλέον, για τον ίδιο τον εκπαιδευτικό συνίσταται να φροντίζει τον ίδιο του τον εαυτό αν θέλει να βοηθήσει τους μαθητές του. Είναι σημαντικό να δίνουμε χρόνο στα παιδιά! Ακόμα, δεν υπάρχει λόγος να βιαστείτε να επαναφέρετε την καθημερινή ρουτίνα όπως και σεβαστείτε όποιον δεν αντέχει να συμμετέχει στις συζητήσεις για το συμβάν, μην ξεχνάτε πως μπορεί να υπάρχουν πολιτισμικές διαφορές όσο αναφορά τις αντιδράσεις των μαθητών. Μία πολύ καλή ιδέα είναι να ενθαρρύνεται τους μαθητές να ζωγραφίσουν και να παίξουν για να επεξεργαστούν το γεγονός και τέλος κάντε μία συνάντηση γονέων, με θέμα το συμβάν ζητώντας τους βοήθεια, θα ήταν ακόμα επιθυμητή η παρουσία κάποιου ειδικού στην συζήτηση αυτή,

Τι είναι, όμως, αυτό που πρέπει να μας ανησυχήσει;

Τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στην σχολική απόδοση ή στη σχέση με τον περίγυρο. Ακόμα, η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και τις σχέσεις με τους συνομηλίκους, όπως και οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού προς τον εαυτό του ή άλλους, τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για τον θάνατο. Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά είναι πού συνήθης και ανησυχητική καθώς και η πλήρη ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια. Ακόμα, συναντιούνται συχνά οι διατροφικές διαταραχές ή οι διαταραχές στον ύπνο (π.χ βουλιμία, επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες). Τέλος, ιδιαίτερη προσοχή θέλουν οι έντονες σωματικές ενοχλήσεις ή τα συμπτώματα που μπορεί να παρουσιάσει, παρόμοια με αυτά που παρουσίασε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.

Ποια παιδιά είναι πιο ευάλωτα;

• Παιδιά που ήδη έχουν συναισθηματικά προβλήματα ή προβλήματα συμπεριφοράς πριν τον θάνατο
• Παιδιά που έχουν βιώσει και άλλες απώλειες στο παρελθόν
• Παιδιά που βίωσαν τον θάνατο ή όταν αυτός έγινε κάτω από ιδιαίτερες τραυματικές συνθήκες

Κάποτε μου είχε πει ένας καθηγητής μου «Έχεις παρατηρήσει ποτέ ένα παιδί που θρηνεί; Πως εκεί που συζητάτε για το γεγονός θα ξεκινήσει ανέκδοτα ή θα σου προτείνει να ζωγραφίσετε; Ο πόνος των παιδιών, Μαρίστα, φτάνει μέχρι εκεί που μπορούν να το διαχειριστούν, για να μπορεί η παιδική ψυχή να επιβιώσει!» .

Τα παιδιά έχουν ένα δικό τους μοναδικό τρόπο να αντιμετωπίζουν δύσκολες καταστάσεις. Συνήθως βλέπεις έργα,στιγμές και αντιδράσεις όχι λόγια και δάκρυα. Κανένα παιδί δεν είναι «στον κόσμο» του, απλά είναι στον δικό του κόσμο. Αν μπορέσεις να δεις βαθιά στον κόσμο τους μόνο τότε θα καταλάβεις «τα γιατί», μόνο τότε θα βοηθήσεις ουσιαστικά και θα γίνεις ένα στήριγμα, είτε είσαι γονέας είτε είσαι εκπαιδευτικός είτε είσαι οικείος. Η απώλεια του χωρισμού. του αρρώστου, του θανάτου πονάει τις παιδικές ψυχές, αλλά και τις πιο μεγάλες και τις πολύ πιο μεγάλες. Τελικά τι έχει σημασία; Αυτός που θα σου πιάσει το χέρι και θα είναι δίπλα σου με οποιοδήποτε τρόπο, οποιαδήποτε στιγμή. Όλοι έχουμε κάποιον, απλά πολλές φορές «δεν θέλουμε να τον δούμε».

Με αγάπη σε αυτούς που μου έπιασαν το χέρι και "δεν τους είδα".

Υ.Γ : ‘Έχω την ανάγκη να σας ευχαριστώ όλους βαθύτατα, που διαβάζετε τα άρθρα μου, τα μοιράζεστε, μου στέλνετε τις απόψεις σας και συζητάμε. Είναι ωραίο αυτό το ταξίδι, έστω και απλό είναι κάπως μοναδικό. Thank you so so much ❤

Αρρώστια

Η αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων, εκτός του διαζυγίου ή του χωρισμού που αναφέραμε στο προηγούμενο άρθρο, αφορά και την αρρώστια στο οικογενειακό περιβάλλον.

Τι επιπτώσεις έχει ;

• Λειτουργικές
• Επαγγελματικές
• Ψυχολογικές
• Κοινωνικές

Έρευνες με γονείς που πάσχουν από κάποια νόσο δείχνουν να επηρεάζει πολλές πτυχές της παιδικής ανάπτυξης όπως:

• η σωματική
• η νοητική
• η κοινωνική
• η συναισθηματική και
• η συμπεριφορική ανάπτυξη

Τα παιδιά αυτά εμφανίζουν ψυχολογική υπερκόπωση καθώς έχουν να αντιμετωπίσουν ποικίλες καταστάσεις. Αρχικά, την μειωμένη φυσική λειτουργικότητα του γονέα καθώς και την αίσθηση της απειλής απώλειας του γονέα. Επίσης, έρχονται αντιμέτωποι με τις αυξημένες υποχρεώσεις στο νοικοκυριό και την ανάληψη γονεϊκού ρόλου που δεν ταιριάζει στην ηλικία του. Οι υψηλές απαιτήσεις αυτονομίας του παιδιού μαζί με τις δραματικές αλλαγές της καθημερινής τους ρουτίνας αλλά και την σημαντική απώλεια οικονομικών πόρων έρχονται να μεγεθύνουν την δυσχέρεια της κατάστασης. Τέλος, εμφανίζεται ελλιπής επικοινωνία εντός της οικογένειας και έλλειψη συναισθηματικής διαθεσιμότητας των γονέων καθώς και αισθήματα ενοχής.

Ποία προβλήματα εμφανίζονται ποιο συχνά ως προς τον τύπο τους;

• Τα προβλήματα στο σχολείο
• Οι διαταραχές σωματοποίησης
• Τα μικρότερα παιδιά αντιμετωπίζουν το στρεσογόνο γεγονός, στρεφόμενα κυρίως στον υγιή γονέα
• Τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι στρέφονται στους φίλους για κοινωνική και ψυχολογική υποστήριξη

Σε έρευνα επισημάνθηκε έντονα η σημασία που παίζουν οι παρακάτω συγκεκριμένοι παράγοντες. Αυτοί είναι η ποιότητα της συζυγικής σχέσης των γονέων , η σχέση του υγιούς γονέα με το παιδί πριν την εμφάνιση της νόσου αλλά και η ψυχική υγεία του ασθενούς γονέα.

Τι πρέπει να κάνουμε;

Το πιο σημαντικό από όλα είναι να μιλήσουμε με ειλικρίνεια. Με άλλα λόγια , να απαντήσουμε με ειλικρίνεια αλλά χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Επίσης, ωφέλιμο είναι να εξηγήσουμε με απλά λόγια «Τι είναι ασθένεια» και να εκφράσουμε τα πραγματικά μας συναισθήματα.

Μην αποκρύπτετε το γεγονός!

Τα παιδιά καταλαβαίνουν απόλυτα από το κλίμα της οικογένειας ότι κάτι δεν πάει καλά καθώς παρατηρούν τις διαφορές στις συμπεριφορές των οικείων τους. Είναι πολύ πιθανό να έχουν ακούσει συζητήσεις μας στο τηλέφωνο ή μέσα στο σπίτι. Επιπλέον, αντιλαμβάνονται τυχόν μεταβολές που συμβαίνουν στην εμφάνιση του αγαπημένου μας, στο σπίτι ως προς την παρουσία και την διαθεσιμότητα των γονέων απέναντι στο παιδί. Τέλος, όταν αποκρύπτεται το γεγονός είναι πιθανόν να απομονώνονται στους φόβους και τις φαντασιώσεις τους.

Έχει, συνεχίζοντας, παρατηρηθεί ότι η αβεβαιότητα των παιδιών, σχετικά με την πρόγνωση της νόσου επίσης αποτελεί προγνωστικό παράγοντα ψυχοπαθολογίας στο παιδί. Η υποκειμενική αντίληψη του παιδιού σχετικά με την νόσο μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα σ’αυτό, περισσότερο απ’ότι η αντικειμενική κρισιμότητα της ασθένειας της ίδιας.

Τι κάνουμε όταν πρόκειται να νοσηλευτεί ο γονιός;

• Ενημερώνουμε για την απουσία του γονιού
• Ενημερώνουμε με ποιους ανθρώπους θα βρίσκεται κατά την απουσία του γονιού
• Προετοιμάζουμε το παιδί για τις αλλαγές που μπορεί να προκύψουν στο πρόγραμμα του
• Το καθησυχάζουμε ότι μετά από μερικές μέρες θα είναι ο γονιός στο σπίτι, ότι θα έχει συχνή τηλεφωνική επικοινωνία με εκείνον και ότι αν θέλει μπορεί να τον επισκεφτεί (αν είναι εφικτό)
• Προετοιμάζουμε το παιδί χωρίς να το τρομάξουμε για τυχόν αλλαγές που μπορεί να υπάρξουν στην εμφάνιση του ύστερα από μία επέμβαση ή θεραπεία

Ο ρόλος του δασκάλου

Ο εκπαιδευτικός για την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού που ζει σε μία οικογένεια με χρόνια σωματική ασθένεια είναι σημαντικό να παρέχει υποστήριξη και φροντίδα, να ενθαρρύνει το παιδί να αντιμετωπίζει το μέλλον με αισιοδοξία και να το παροτρύνει να αναλαμβάνει ευθύνες, με σκοπό την προώθηση της αυτονομίας του στο σπίτι. Επίσης, να προωθείται η αυτονομία του και στο σχολείο καθώς και η κοινωνική του ένταξη . Είναι σημαντικό, επιπλέον, οι γονείς να ενθαρρύνονται για να συνεργάζονται με κοινωνικές υπηρεσίες αλλά και στον έφηβο να διατίθεται επαγγελματικός προσανατολισμός με σκοπό την προετοιμασία για την επαγγελματική του αποκατάσταση.

*Επειδή έχει χρησιμοποιηθεί μεγάλη σε έκταση βιβλιογραφία, όποιος επιθυμεί μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου για να του την προωθήσω.

Διαζύγιο

• 

• 

Την πρώτη μέρα της πρακτικής μου, σε ένα δημοτικό σχολείο του Ρεθύμνου, η δασκάλα της τάξης αποφάσισε να γράψουν οι μαθητές για την οικογένεια τους. Πολλοί μαθητές ήταν εκείνοι που κοιτούσαν αμήχανα. Ήταν προφανές πως η δασκάλα γνωρίζοντας την οικογενειακή κατάσταση των περισσοτέρων είχε επιλέξει ένα λάθος θέμα ή τουλάχιστον ένα λάθος «τοποθετημένο» θέμα παραγωγής γραπτού λόγου. Ωστόσο, η αμηχανία εξακολουθούσε να υπάρχει και ενώ γυρνούσα από θρανίο σε θρανίο προσπάθησα να «ψαρέψω» τα άβολα βλέμματα τους. «Εγώ μένω σε δύο σπίτια, για ποιο από τα δύο να γράψω;» «Εγώ δεν έχω μαμά, δεν ζει» «Εγώ μεγαλώνω με την γιαγιά, να γράψω γι’ αυτήν» «Εμένα τσακώνονται συνέχεια, δεν θέλω να γράψω τίποτα γι’ αυτούς». Ξαφνικά, η αμηχανία διαπέρασε σαν ηλεκτρισμός μέσα μου και συζήτησα με την δασκάλα μήπως ήταν καλύτερο να αλλάξουμε το θέμα και να το κάνουμε » Γράψε κάτι για ένα οικείο σου πρόσωπο». Στο πανεπιστήμιο και ενώ ο θεσμός της οικογένειας και οι κοινωνικές μορφές είναι θέματα πολύπλοκα την σύγχρονη εποχή ένας από τους καθηγητές μας έλεγε στις διαλέξεις του να λέμε «οι δικοί σου» και όχι οι γονείς σου. Πόσο δίκιο είχε! Επίσης, να είμαστε πάντα ενημερωμένοι για την οικογενειακή κατάσταση της τάξης μας και να διαχειριζόμαστε με πολύ προσοχή τις πρακτικές μας. Είναι αδιαμφισβήτητη, η σημαντικότητα του παιδαγωγού απέναντι σε τέτοιες καταστάσεις ακόμα και η επικοινωνία του με το οικείο περιβάλλον του κάθε μαθητή.

Το διαζύγιο, μία αρρώστια στην οικογένεια και ένας θάνατος είναι σαφώς πολύ στενάχωρες καταστάσεις όμως συχνές και πάντα «δυστυχώς» επίκαιρες. Γι΄αυτό το λόγο, οφείλουμε να είμαστε ενήμεροι για τους τρόπους αντιμετώπισης και παρών στην διηνεκής προσπάθεια επούλωσης αυτών των πληγών . Αν για έναν ενήλικα είναι δύσκολο να ζει τέτοια γεγονότα, φανταστείτε πόσο είναι για μία παιδική ψυχή να ζει αυτό το επίπονο ταξίδι.

Τα συναισθήματα των παιδιών διαφοροποιούνται ωστόσο το παιδί θα περάσει τα παρακάτω στάδια σε κάθε περίπτωση:

• Πρώτο στάδιο: άρνηση και απομόνωση
• Δεύτερο στάδιο: ενοχές
• Τρίτο στάδιο: θυμός
• Τέταρτο στάδιο: κατάθλιψη
• Πέμπτο στάδιο; αποδοχή

Σε αυτό το άρθρο θα ξεκινήσουμε από το διαζύγιο.

Διαζύγιο

«Κατά πόσο το διαζύγιο/χωρισμός θα επιβαρύνει τα παιδιά μου;»

«Εξαρτάται από το πως θα το διαχειριστείτε!»

Αυτό συμβαίνει διότι δεν είναι το διαζύγιο αυτό καθαυτό που μπορεί να δημιουργήσει ψυχοκοινωνικές δυσκολίες στα παιδιά, αλλά το πως οι ίδιοι οι γονείς το διαχειρίζονται. Αν για παράδειγμα, το διαζύγιο ή ο χωρισμός οδηγήσει στην απουσία του ενός από τους δύο γονείς από την ανατροφή του παιδιού, σε οικονομική δυσπραγία του γονέα που έχει την επιμέλεια του παιδιού και σε διαμάχες ανάμεσα στους πρώην συζύγους.

«Άρα το παιδί δεν θα πονέσει εάν χωρίσουμε;»

Οφείλουν και οι δυο γονείς να μιλήσουν με απόλυτη ειλικρίνεια για την απόφαση τους να χωρίσουν και να απαντήσουν σε κάθε ερώτηση που προκύπτει. Επίσης, πολύ σημαντικό είναι να του διαβεβαιώσουν ότι δε φταίει εκείνο για την εξέλιξη αυτή του γάμου τους και τέλος ότι θα είναι παρόντες στη ζωή του, ιδίως ο γονιός που αποχωρεί από το σπίτι.

«Πότε είναι η κατάλληλη στιγμή να μιλήσουμε για το διαζύγιο;»

Όποτε είστε εντελώς σίγουροι για την απόφαση σας και δεν υπάρχει πιθανότητα να μην υπάρξει διαζύγιο/χωρισμός. Είναι λάθος να μιλήσουμε στο παιδί την στιγμή που τα συναισθήματα μας είναι αμφιλεγόμενα γιατί αυτό θα μεταφερθεί άμεσα στο παιδί και στην δική του ψυχολογία.

Βραχυπρόθεσμες συνέπειες

Παιδιά μικρότερα των 4 χρονών	Παιδιά 5-8 χρονών	Παιδιά 8,5-12 χρονών	Έφηβοι/ Έφηβες
Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση	Kλαίνε (για τον γονιό που απομακρύνεται από την εστία και φοβούνται ότι θα αντικατασταθεί από άλλο πατέρα η μητέρα)	Έντονη επιθετικότητα και θυμός προς ένα γονιό	Οξεία κατάθλιψη
Φόβοι (όταν αλλάζει η ρουτίνα πηγαίνοντας από τον ένα γονιό στον άλλο)	Προσκόλληση στον γονιό που έμεινε μαζί του	Άγχος, μοναξιά και διακατέχονται από αίσθημα εγκατάλειψης	Αυτοκτονικό ιδεασμό και διαταραχές συμπεριφοράς
Διαταραχές στον ύπνο	Πιστεύουν ότι δεν είναι μόνιμο γεγονός ο χωρισμός	Συμπάθεια προς τον γονιό που βρίσκεται σε αδύναμη θέση, προσπαθούν να τον υποστηρίξουν	Έντονος θυμός
Φανταστικοί φόβοι εγκατάλειψης	Πέφτει η σχολική επίδοση	Αρνητικές σχολικές επιδόσεις	Βίαιη συμπεριφορά ακόμα και από παιδιά που δεν το έχουν ξανά κάνει
Κλαίνε σπαρακτικά όταν αφήνουν τον ένα γονιό	Μπορεί να παρατηρηθεί παλινδρόμηση σε προγενέστερα στάδια εξέλιξης (π.χ το παιδί αρχίζει πάλι να βρέχεται πάνω του)		Άγχος για το μέλλον τους
Επιθετικότητα προς τους γονείς ή προς άλλα παιδιά
Καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου

Μακροπρόθεσμες συνέπειες

Οι ενήλικες που ως παιδιά βίωσαν ένα «δύσκολο» διαζύγιο τείνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό να δείχνουν πιο επιφυλακτικοί στις σχέσεις τους και να αποκτούν παιδί εκτός γάμου. Επίσης, συχνά καταλήγει και ο δικός τους γάμος σε διαζύγιο αλλά και εμπλέκονται σε βίαιες σχέσεις (είτε ασκώντας, είτε δεχόμενοι)

Όλα τα παιδιά που βιώνουν ένα βίαιο διαζύγιο των γονιών τους θα πρέπει να μείνουν έξω από τις διαμάχες και τις αντιδικίες των γονιών τους και να έχουν ψυχολογική υποστήριξη. Η ψυχολογική υποστήριξη έχει ως στόχο να κάνει πιο κατανοητή την κατάσταση του διαζυγίου, των απωλειών και να κάνει βοηθήσει στην διαχείριση των συναισθημάτων του θυμού και των αυτό-κατηγοριών. Τέλος, συνιστά σημαντικά στην αποδοχή της μονιμότητας του χωρισμού και καθορίζει ρεαλιστικούς στόχους για τις σχέσεις με τους γονείς.

Σε ένα διαζύγιο ωστόσο σημαντικό ρόλο έχει και ο δάσκαλος. Ο δάσκαλος του παιδιού μπορεί να το διαχειριστεί , αρχικά, κρατώντας μία σταθερότητα στις καθημερινές συνήθειες του παιδιού και προσπαθώντας, στο περιβάλλον του, να μην εναλλάσσονται καινούργια πρόσωπα. Επίσης, να του προσφέρονται ώρες παιχνιδιού και χαλάρωσης, να εμπνέει σιγουριά και τρυφερότητα και να ακούει τα παιδιά, να τα ενθαρρύνει να εκφράζουν της σκέψεις και τα συναισθήματα τους για καθετί που τα απασχολεί. Συνεχίζοντας, να δείχνει κατανόηση σε τυχόν περίεργη συμπεριφορά των παιδιών αλλά παράλληλα να συνεχίζει να οριοθετεί συμπεριφορές. Η τόνωση της αυτοπεποίθησης και της αυτονομίας τους είναι σημαντικός παράγοντας για το μέλλον τους, όπως και η επιδίωξη να έχουν επαφές με φίλους αλλά και να ασχοληθούν με δραστηριότητες, όπως άθληση ή ότι βελτιώνει την εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους.

Ο δάσκαλος οφείλει, επιπροσθέτως, να ενισχύει την εικόνα του γονιού που έφυγε και να διασφαλίζει την τακτική επικοινωνία και τις συχνές συναντήσεις και με τους δύο γονείς αλλά κυρίως με εκείνου που δεν έχει την επιμέλεια. Αν τα παιδιά, επιπλέον, θέλουν να κρατήσουν μυστικό τον χωρισμό των γονιών τους είναι ανάγκη να σεβαστεί την επιθυμία τους. Τέλος, είναι ωφέλιμο να ανοίγονται τέτοια θέματα συζήτησης στην τάξη.

Πότε πρέπει να ανησυχήσουμε;

• Ασυνήθιστε χαμηλή επίδοση του παιδιού στο σχολείο
• Παράξενη συμπεριφορά προς τους φίλους του
• Εκρήξεις οργής ή υπερβολικές αντιδράσεις χωρίς εμφανή λόγο
• Έντονες διακυμάνσεις στην διάθεση του
• Έκφραση απόγνωσης
• Ροπή σε ατυχήματα
• Μοίρασμα των πραγμάτων τους σε άλλους, σαν να πρόκειται να φύγουν
• Καταστροφή πραγμάτων (δικά τους ή των άλλων)
• Διαφορά στον ύπνο τους ή στην διατροφή τους
• Συχνοί εφιάλτες
• Έντονη ενασχόληση με την πιθανότητα να αρρωστήσουν τα ίδια ή και κάποιος άλλος
• Συχνές ενασχολήσεις σε σχέση με την υγεία τους
• Να λένε ψέμματα ενώ πριν δεν το συνήθιζαν
• Σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα τους
• Έντονοι και μη βάσιμοι / μη ρεαλιστικοί φόβοι
• Όταν υπάρχει επαναλαμβανόμενη προβληματική συμπεριφορά
• Όταν γενικά παρόλο που έχει περάσει κάποιο χρονικό διάστημα το παιδί δεν καταφέρνει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και φαίνεται δυσαρεστημένο

Η απόφαση του διαζυγίου δεν αφορά κανέναν, τελικά, αφορά μόνο τους δύο συντρόφους. Σε κάθε περίπτωση οφείλουν ,πάντα, να σκέφτονται με κριτήριο το καλό στην ολότητα του για το παιδί τους ή τα παιδιά τους, να κάνουν στην άκρη θυμούς, εκδικήσεις και λογομαχίες ή έντονες, σε κάθε περίπτωση, καταστάσεις. Όλοι κάνουμε λάθη, σημασία έχει να τα διορθώνουμε ,όχι εις βάρος των άλλων και πόσο μάλλον του ίδιου μας του παιδιού που δεν επέλεξε καμία τέτοια συνθήκη. Το διαζύγιο είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο πολύ συχνό στον αιώνα που ζούμε όπου τα παιδιά το ακούνε σε ποικίλα περιβάλλοντα, ωστόσο παραμένει «αμήχανο» και χρήζει λεπτών και σωστών χειρισμών. Πριν, λοιπόν, αντιδράσεις σκέψου, όχι τον πρώην σύντροφο σου αλλά εκείνο το πλάσμα που ψάχνει την αγάπη, την φροντίδα και την παρουσία σου με ή και χωρίς διαζύγιο! Θυμήσου ότι ένας «ψεύτικος και υπό προσπάθεια» γάμος πάντα γίνεται αντιληπτός από τα παιδιά, γιατί εκείνα έχουν την ικανότητα να τα καταλαβαίνουν όλα, απλά έχουν έναν δικό τους μοναδικό τρόπο να το εκφράζουν, αν είσαι «καλός μεταφραστής» θα καταλάβεις ότι ακόμα και έτσι τα πληγώνεις. Τα παιδιά δεν «καταδικάζουν» τις αλήθειες των γονιών τους «καταδικάζουν» το ψέμα και την υποκρισία τους. Be kind to them!

*Επειδή έχει χρησιμοποιηθεί μεγάλη σε έκταση βιβλιογραφία, όποιος επιθυμεί μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου για να του την προωθήσω.

Με αγάπη σε μία φίλη που προσπαθεί να κρατήσει ένα γάμο "για το παιδί της".

Επιθετικότητα και Προβλήματα Συμπεριφοράς στα παιδιά

• Μίλησε άσχημα, ε και; Όλα τα παιδιά μιλάνε άσχημα.
• Τον χτύπησε. Σίγουρα τον χτύπησε και ο άλλος.
• Δεν τηρεί τους κανόνες της τάξης. Πως να τους τηρήσει; Αφού στις τάξεις κυριαρχεί πάντα χάος.
• Καθυστέρησε. Ε κάτι θα έκανε.
• Δεν θέλω να κάνω τίποτα!
• Μην πειράζεις και μην ενοχλείς τους συμμαθητές σου συνέχεια.
• Χρησιμοποιεί υβριστικό λεξιλόγιο. Κάπου θα τα άκουσε στο σχολείο.

Οι παραπάνω φράσεις ακούγονται συχνά στον περίγυρο παιδιών που εμφανίζουν επιθετικότητα και προβλήματα συμπεριφοράς. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αλλά και τα νέα πρότυπα συμπεριφοράς στην καθημερινότητα των παιδιών κάνουν ολοένα και τέτοιες συμπεριφορές να φαίνονται φυσιολογικές. Η ανάλυση αυτού του θέματος, είτε είσαι παιδαγωγός είτε είσαι γονέας ή συμμέτοχος του κοινωνικού περίγυρου, κρίνεται αναγκαία για να μπορέσεις πιο εύκολα να καταλάβεις εάν πρόκειται για επιθετικότητα και προβλήματα συμπεριφοράς ή είναι απλά «τυχαία» συμβάντα.

Ας αφήσουμε, όμως, την επιστήμη να «μιλήσει»….

Η δυναμική της ανάπτυξης του παιδιού περιλαμβάνει και την έκφραση συμπεριφορών, οι οποίες ενέχουν έναν «επιθετικό» χαρακτήρα. Όταν είναι βρέφη η επιθετικότητα μεταφράζεται «καλοήθης», όταν όμως αναπτύσσονται αυξάνονται οι πιθανότητες της σκόπιμης επιθετικότητας.

Σε όλα τα πολιτισμικά ομαλά πλαίσια η προσχολική και σχολική αγωγή αφιερώνει μεγάλο μέρος στην κοινωνικοποίηση, τη νοηματοδότηση των συμπεριφορών και στην ανάπτυξη προτύπων αποδεκτής συμπεριφοράς και αλληλεπιδράσεων. Η ανάπτυξη των γνωστικών δομών του παιδιού, η απόκτηση αυτοελέγχου και η συναισθηματική του ωρίμανση σε πλήρη, σαφώς, αλληλεξάρτηση με τη θέση και το ρόλο του παιδιού στην οικογένεια, τις συμπεριφορές των ενηλίκων, τον τρόπο αγωγής και αντιμετώπισης των «μη αποδεκτών» συμπεριφορών, είναι παράμετροι που μετατρέπουν την επιθετικότητα και τους μη αποδεκτούς τρόπους επικοινωνίας σε κοινωνικοποιημένες συμπεριφορές.

Στον έλεγχο της επιθετικότητας και των παρεκκλίσεων παίζουν σημαντικό ρόλο μηχανισμοί, όπως η μίμηση η αφοσίωση, η ταύτιση, η εσωτερίκευση και η αναπαραγωγή προτύπων συμπεριφοράς. Αυτή η μορφή ή το στοιχείο συμπεριφοράς φαίνεται από ένα ευρύ φάσμα αντιδράσεων που διαφοροποιούνται μεταξύ τους με βάση συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως ένταση, διάρκεια, μορφή, στόχο, κίνητρα, συνοδευτικά συναισθήματα κ.α. Ωστόσο, νευρολογικοί και γνωστικοί μηχανισμοί της λειτουργίας του παιδιού συνδυάζονται μεταξύ τους με ποικίλα άλλα χαρακτηριστικά. Επιπλέον, μία σύγχρονη θεωρία υποστηρίζει ότι η επιθετικότητα είναι αναπόσπαστο κομμάτι των προσαρμοστικών μηχανισμών, επομένως μία αποτυχημένη προσπάθεια κοινωνικοποίησης διατηρεί ακραίες συμπεριφορές επιθετικότητας. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι η επιθετικότητα και τα προβλήματα συμπεριφοράς οφείλουμε να τα προσεγγίζουμε ολιστικά, όχι μόνο ως ανεξάρτητο παθολογικό στοιχείο (γενετικών και νευρολογικών δυσλειτουργιών), αλλά ως ένα ευρύτερο σύστημα προτύπων αλληλεπίδρασης και συσχέτισης, με το περιβάλλον, τα οποία δυσλειτουργούν για διάφορους λόγους.

Οι παράγοντες κινδύνου, συνεχίζοντας, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ώστε να γίνουν πιο εύκολα κατανοητοί.

Προσωπικοί Παράγοντες προδιάθεσης	Περιβαλλοντικοί/Κοινωνικοί Παράγοντες Προδιάθεσης	Προσωπικοί/Οικογενειακοί/Περιβαλλοντικοί παράγοντες διατήρησης/επιδείνωσης των προβληματικών συμπεριφορών	Καταλυτικοί Παράγοντες
Γενετική ευαισθησία	Προβληματικοί τύποι δεσμού	Άρνηση των προβλημάτων από τους γονείς	Αρνητικά γεγονότα
Χαμηλή νοημοσύνη	Αυταρχική Διαπαιδαγώγηση	Έμμεση ενίσχυση των προβλημάτων του παιδιού	Εφηβεία
Μαθησιακές δυσκολίες	Υπερβολικά επιτρεπτικοί γονείς, γονείς που παραμελούν, ασταθείς/ασυνεπείς γονικές πρακτικές	Ψυχολογικά προβλήματα γονέων	Συναναστροφές με παραβάτες
Προβλήματα υπερκινητικότητας κ.α	Απώλεια γονέα/ χωρισμός/κακοποίηση/κοινωνική απομόνωση κ.α	Απουσία υποστηρικτικών κοινωνικών δικτύων	Θυματοποίηση κ.α

Όσο σημαντικό είναι να ανακαλύπτουμε τα γενεσιουργά αίτια αλλά και τους παράγοντες κινδύνου κάθε φορά, άλλο τόσο σημαντικό είναι να βρίσκουμε τις κατάλληλες παρεμβάσεις σε κάθε περίπτωση. Παρακάτω θα παραθέσω κάποιες αποτελεσματικές παραμέτρους για την διαχείριση τέτοιων συμπεριφορών τόσο στην τάξη όσο και στο οικογενειακό περιβάλλον. Αρχικά, η δημιουργία ενός δεκτικού και ενισχυτικού κλίματος μέσα στην τάξη, η προώθηση και ενίσχυση των κοινωνικών/διαπροσωπικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων του παιδιού, η εμπλοκή των γονέων σε διάφορα επίπεδα, η πλαισίωση και ο αποφασιστικός έλεγχος της συμπεριφοράς των παιδιών, η θεσμοθέτηση και η διδασκαλία σαφών κανόνων, η οργανωμένη και δομημένη διαχείριση της τάξης, η θετική αναγνώριση παρά τιμωρική διάθεση αλλά και οι παρεμβάσεις βασισμένες σε λειτουργικές και εξατομικευμένες αξιολογήσεις είναι μερικές παράμετροι που μπορούν να εφαρμοστούν σε κάθε τάξη. Από την πλευρά των γονέων και την εργασία μαζί με εκείνους, βασικές αρχές είναι η σταθερή συνεργασία με εκείνους, η «αλλαγή της ψυχολογίας» τους, σε άλλες περιπτώσεις η έμφαση μπορεί να δίνεται στην ατομική παρέμβαση και τέλος οφείλουμε να δείχνουμε σεβασμό στα άγχη, στις ανησυχίες και στις προσδοκίες τους.

Σε κάθε περίπτωση προβληματικής κατάστασης είναι πολύ σημαντική η πρώιμη παρέμβαση. Ως παιδαγωγοί αλλά και ως γονείς οφείλουμε να εντοπίζουμε το πρόβλημα έγκαιρα και να επεμβαίνουμε εξατομικευμένα σε κάθε περίπτωση. Μας χρειάζονται ως καθοδηγητές, για να έχουν ένα βιώσιμο και γεμάτο ευκαιρίες μέλλον.

Με μπόλικη αγάπη στον αγαπημένο μου καθηγητή Ηλία Κουρκούτα, καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης με αντικείμενο στην Ψυχολογία Παιδιών και Εφήβων με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες, ο οποίος με ενέπνευσε για την δική μου πορεία. Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο του «Προβλήματα Συμπεριφοράς στα παιδιά», Παρεμβάσεις στο πλαίσιο της οικογένειας και του σχολείου, Εκδόσεις: Τόπος, 2011